Бөек Ватан сугышы елларында илнең барлык оборона продукциясе тупланган көнбатыш территорияләре дошман тарафыннан оккупацияләнү тыл төбәкләренең роленең кискен артуына китерде. Дошман белән сугышчан хәрәкәтләрне уңышлы алып бару өчен СССР эчендә фашизмны тар-мар итү өчен ныклы икътисади һәм мәдәни нигез булдыру таләп ителә.
Германия һөҗүменең беренче айларыннан Татарстан Идел буе, Урал, Себер республикалары белән бергә фронтны һәм Армияне сугыш кирәк-яраклары, кораллар, кирәк-яраклар, азык-төлек белән тәэмин итү буенча Совет дәүләтенең иң мөһим Хәрби-сәнәгать арсеналларының берсенә әверелде.
Икътисадны хәрби Ладка үзгәртеп кору үз эченә күп кенә чараларны ала. Кичә үк граждан әйберләре эшләп чыгарган заводлар һәм фабрикалар хәрби продукция чыгаруга күчтеләр. Казан кинотасма фабрикасы Куйбышева зур хәрби объектлардан фотога төшерү өчен авиация тасмасының яңа төрләрен чыгаруны үзләштерә. "Серп и молот" заводы металл кисүче станоклар җитештерүне бер ярым тапкырга арттырган. Ясалма тире, язучы машиналар, автогараж җиһазлары заводлары миналар, снарядлар, яктырту бомбалары ясауга күчте. Чыннан да, уникаль продукцияне Казан кетгут заводы, яраларны тукландыру өчен госпиталь һәм хастаханәләрне кетгутның тере җепләр белән тәэмин иткән бердәнбер предприятие чыгарды. Мех комбинаты сугышчылар өчен бүрек-ушанок, җиңсә, унт, шлемофоннар җитештерүне җайга сала. «Спартак» комбинаты армия аяк киемнәре белән тәэмин итте.
Илдә хәрби җитештерүне оештыруның шактый мөһим өлеше-фронт яны зонасыннан ерак тылга күчерү вакыты һәм масштабы буенча булмаган сәнәгать предприятиеләрен эвакуацияләү[1]. 1941 елның икенче яртысында гына да 2,5 меңнән артык сәнәгать предприятиесе җиһазлар озатылды[2].
ТАССР территориясендә профильле заводлар һәм фабрикалар булу хәрби яктан зәгыйфь өлкәләрдән күп кенә шундый индустриаль предприятиеләрнең 1941 елның көзендә республикага эвакуацияләнүенә ярдәм итә. Алар арасында-үз тармакларындагы иң эреләр: Мәскәү авиация, Ленинград авиация, Ленинград металл эшкәртү, Мәскәү сәгать заводлары, Киев теш табиблары борлары заводы, Ленинград һәм Орел өлкәләреннән пыяла заводлары, «Большевик» Мәскәү кондитер фабрикасы, Выборг тәмәке фабрикасы, Днепропетровск биофабрикасы, Нарва шәһәреннән Кренгольм мануфактурасы. Идел буенда эвакуацияләнгән 226 предприятиенең 70тән артыгы Татарстанда кабул ителгән һәм урнаштырылган.
Эвакуация республика халкының тормыш һәм көнкүреш шартларын тамырдан үзгәртте, ул бик күп Качакларны һәм эвакуацияләнүчеләрне кабул итте. 1941 елның август уртасында республикага 163 мең кеше килгән, ә 1942 елның гыйнварына-273 мең кеше. Эвакуацияләнүчеләрнең килүе Татарстан АССРдагы демографик вәзгыять үсешенә сизелерлек йогынты ясады. Эвакуацияләнүчеләр Казанда гына түгел, ә Бөгелмә, Чистай, Алабуга, Арча, Тәтеш, Менделеевск, Буа, Яңа Чишмә, Биләрдә һәм башка торак пунктларда да урнашкан.
Бөек Ватан сугышы башлану белән Үзәк һәм Көнбатыш районнарның дошман оккупациясе гаять күп кешеләрнең көнчыгышка таба куркынычсызрак урыннарга күчүен уятты. Татарстан АССР да, илнең тыл төбәге буларак, шактый гына эвакуацияләнгән халыкны кабул итә.
Эвакуацияләнүчеләрне бик күп киендерергә, аяк киеме, ашатырга, торак һәм эш белән тәэмин итәргә кирәк иде. Азык-төлек проблемаларын хәл итү аеруча мөһим мәсьәлә булып тора. Ил һәм республика халкын азык-төлек белән тәэмин итүнең бердәнбер мөмкин ысулы булып, төп азык-төлек продуктларының базар фондлары өлешен кыскарту һәм товар-акчалата мөнәсәбәтләрнең баланслылыгы шартларында гражданнарны карточка системасы нигезендә нормалаштырылган тәэмин итү кертелде. ТАССРда икмәк, шикәр һәм кондитер әйберләре карточкаларын сату турында карар 1941 елның 25 августында кабул ителә. Аның нигезендә, карточкалар Казан, Яшел Үзән, Бөгелмә, Минзәлә, Чистай һәм башка шәһәрләр халкы өчен кертелде.
Тыл тормышында " барысы да фронт өчен, барысы да җиңү өчен!». Кадрлар мәсьәләсен хәл итү максаты белән закон тәртибендә җиде көнлек эш атнасы билгеләнде, чираттагы һәм өстәмә яллар юк ителде, гомуми хезмәт мобилизациясе кертелде. Сәнәгатькә күпләп хатын-кызлар, яшүсмерләр, өлкән яшьтәге кешеләр җәлеп ителгән. Аларның күбесе беренче һөнәр күнекмәләрен эш урынында алган. Һөнәри һәм тимер юл училищеларын, ФЗО мәктәпләрен тәмамлаучылар квалификацияле кадрларны шактый тулыландырырга ярдәм итте.
Алар барысы да тулы көч белән, еш кына мөмкинлекләр чикләрендә эшләделәр. Тырыш хезмәт-фашизмны җиңүгә реаль өлеш буларак, сугыш вакытында намус эше. «Ике йөзлек», «өч йөзлек» хәрәкәтләре киң таралган була, аерым эшчеләр һәм тулы бер бригадалар корал һәм кирәк-яраклар җитештерү нормасын 200-300% ка үтәүне үз өстенә ала. Сугышның беренче 5 аенда мондый бригадаларның саны 600дән 2400гә кадәр арткан. "Фронттагы яшьләр бригадалары»төзелә. Сугыш ахырына республикада алар 1642 булган. Хезмәт җитештерүчәнлеген арттыруга рационализаторлар хәрәкәте ярдәм итте. Эшчеләр технологик процессларны үзгәрттеләр, станоклар өстәмә җайланмалар белән җиһазландырдылар һәм шуның белән хезмәт җитештерүчәнлеген шактый арттырдылар. Авиация заводында кертү. Горбунов 3 меңнән артык рационализаторлык тәкъдимнәрен 10 млн сумнан артык экономияләгән. Агым, конвейер методын куллану хезмәт җитештерүчәнлеген 25-30% ка арттырды. Сугыш дәвамында барлык предприятиеләрдә Стаханов хәрәкәте туктатылмый.
Авиазаводның мотор цехы комсомол-яшьләр бригадасы. С.П. Горбунов. 1941-1945
Татарстанда мобиль хәрби икътисад булдыру эшчеләрнең иң көчле киеренкелегенең закончалыклы нәтиҗәсе булды. Республика фронтка 600дән артык төр корал, сугыш кирәк-яраклары, кирәк-яраклар белән тәэмин итте. 22 нче Казан авиация заводында. С. п. Горбунов (илдә бердәнбер, хәзер – «Казан авиапредприятиесе» акционерлык җәмгыяте) 1943 елга кадәр бомбардировка авиациясенең төп бәрелү көче булган Пе-2 стратегик бомбардировщиклары чыгарыла. Биредә үк ПЕ-8 бомбардировщиклары җитештерелә, алар ул вакытта әлеге класслы самолетларның барлык хәрби армияләрдә иң яхшы үрнәкләрен узып китә. Сугыш елларында барлыгы 79 ПЕ-8 һәм 10 меңнән артык Пе-2 самолеты чыгарылган. Пе-2, Пе-8 бомбардировщикларын в.М. Петляков 1942 ел башында фаҗигале һәлакәткә кадәр 22 нче авиазаводның баш конструкторы була.
387 нче завод җыю цехында У-2 (ПО-2) Төнге бомбардировщиклары. Бер мең тугыз йөз кырык өч
Ленинградның 387 нче авиация заводы (хәзер – «Казан вертолет заводы» акционерлык җәмгыяте) У-2 самолетларын чыгара (1944 елдан – 2), Алар фронтта төнге бомбардировщиклар, элемтә самолетлары һәм санитар машиналар буларак кулланыла. Сугыш елларында барлыгы 11 меңгә якын шундый самолет җитештерелгән.
Республикада приборлар төзелеше куәтле үсеш алды. 230 – нчы номерлы заводта (хәзер-Казанның «Электроприбор» заводы) винтомотор төркеменең авиация моторларын, газоанализаторларны, гальванометрларны, электр тахометрларын һәм башкаларны чыгару үзләштерелде. Ә диңгез суднолары – бронетанкерлар, торпед катерлары, диңгез буксирлары Яшел Үзәннең 340 нчы заводы мәйданнарында төзелгән. М. Горький.
Чистайда эвакуацияләнгән 2нче Мәскәү сәгать заводы танкларга каршы гранатлар өчен танк сәгатьләре, запаллар чыгара. Казанның «Серп и молот» заводы 37 мм калибрлы, 50 мм, 82 ммлы корпуслар, миналарга шартлаткычлар эшләгән. 237 нче Казан оптика-механика заводы Хәрби-Һава Көчләре, хәрби-диңгез флоты, артиллерия, танклар өчен оптик приборлар җитештерә. Татарстанның дистәгә якын предприятиесе танылган «катюшалар " өчен төрле компонентлар булдыруда катнашты. Казан дары заводы гына да алар өчен миллион заряд җибәргән. Казан кетгут заводында кетгут җитештерү 5 тапкырга артты. 8 - нче номерлы кинотасма фабрикасында (хәзер – «Тасма»акционерлык җәмгыяте) аэрофот һәм рентген пленкасы җитештерү дүрт тапкырга артты. Биредә үк хәрби чорда Мәскәү өлкәсеннән килгән уникаль СССР Дәүләтфильм фонды саклана.
Республиканың җиңел сәнәгате күп продукция бирде. Бу тармак сугыш елларында 200 гә якын төрле кием-салым һәм кием-салым җитештерә. Татарстан предприятиеләре һәр эш көнендә полкны киеп, дивизияне киендерделәр. Республикада җитештерелгән кием-салым һәм аяк киеме өч миллионлы армия кирәк-яраклары өчен җитәрлек булган.
1940 ел белән чагыштырганда, 1945 елда 219% тәшкил итә. Казанда һәм Яшел Үзәндә генә түгел, Алабуга, Чистай, Мамадыш, Бөгелмә шәһәрләрендә дә яңа сәнәгать үзәкләре барлыкка килде.
«Спартак»комбинатының 2 нче тегү цехы. 1941-1945
Дәүләт биремнәрен үрнәк итеп үтәгән өчен ТАССРның кайбер эре предприятиеләре орден белән бүләкләнә. Алар арасында: авиация заводы. С.п. Горбунов, вертолет, моторлар төзү заводлары, мехкомбинат, җитен комбинаты, «Спартак» аяк киемнәре комбинаты, кинотасма фабрикасы. Казанның хезмәт коллективлары дәүләт Оборона Комитетының күчмә Кызыл байракларын 144 тапкыр яулаганнар. 4200дән артык тыл гвардиясе – республика сәнәгате ударнигы хөкүмәт бүләкләренә – Советлар Союзы орденнарына һәм медальләренә лаек булды.
Сугыш вакытының барлык авырлыкларына карамастан, тимер юлчылар һәм республика елгачылары, фронт һәм тыл өчен йөк ташуны тәэмин итеп, төгәл эшләделәр. Казан аша Себер, Урал, Урта Азия һәм Ерак Көнчыгыштан транспорт агымнары бара.
