Дәһшәтле сугышның тәмамлануына күпме ел узса да, яу кырында ятып калганнарның, хәбәрсез югалганнарның каберләрен табу өметен балалары, туганнары өзмиләр әле. Сүзем Ворошилов районы Теләнче Тамак авылыннан сугышка китеп, каты бәрелешләр вакытында хәбәрсез югалган Гариф абый Ризатдинов турында бара.
1906 елны Теләнче Тамак авылында Ризатдиновлар гаиләсендә малай туа. Аңа Гариф исеме кушалар. Үсеп буй житкәч, егет туган авылына тугры хезмәт куя. Гариф Ризатдин улы Ризатдинов Бөек Ватан сугышы башланганчы авылның радиоузелында мастер-радист булып эшли. Бәдәр исемле кыз белән гаилә корып жибәрләр, ике кызлары туа. Тыныч тормышта ике кыз үстереп ятучы Гариф абый белән Бәдәр апа гаиләсендә шатлык өстенә шатлык өстәп, 1941 елның март аенда 3 игезәк малай дөньяга килә. Аларга Нәрсис, Нәркис, Нәргиз исеме кушалар. Ләкин ил өстен кара болыт каплый – илгә фашист илбасарлары басып керә, Бөек Ватан сугышы башлана. Гарифны сугышка алмыйлар, бронь белән калдыралар, чөнки радиоузелда эшләр кеше булмый. 1942 елда каты яраланган бер кешене госпитальдән соң Теләнче Тамакка жибәрәләр. Военкомат Гарифның бронен алып, аны сугышка озата. «Борчылма, сугыш тиздән бетәр, без җиңу яулап кайтырбыз, балаларны сакла», – дип юата ул Бәдәр апаны. Кыска буйлы, бөтерчек кебек хатыны 5 бала белән кала. Ләкин ике игез малай – Нәрсис хәм Нәркис кыска гомерле булалар. «Әтиләре генә исән-сау кайтсын, әле ике кызым бар, улыбыз Нәргиз үскәч таянычыбыз булыр», – дип юата үзен-үзе Бәдәр апа. Көндезләрен ул эштә, ә кичләрен кызлары әтиләреннән килгән хатларны аңа кат-кат укыйлар.
Бәдәр апаны язмыш әле тагын сыный: 6 айлык Нәргизнең температурасы югары күтәрелеп, суламый башлый. Инде бу бала да үлде дип, Бәдәр апа аны юрганга төреп чоланга чыгарып куя да үзе эшкә йөгерә. Чоры бик каты була шул. Ләкин чын могҗиза була: Бәдәр апа кайтуга малайга җан кергән, ул имәргә сорап, шыңшып ята. Ананың шатлыгы эченә сыймый.
Бәдәр апа почтада эшли һәм аңа сугыш кырыннан килгән сөенечле, исән-сау дигән хатларны да, кайгылы кара печатьлеләрен дә күп тапшырырга туры килә. Әйе, кайгылы хәбәр алар гаиләсен дә урап узмый, «Сезнең ирегез Гариф Ризатдинов каты бәрелешләрдән соң хәбәрсез югалды» дигән хат аңа да килеп ирешә. Юк! Бәдәр апа аның үлгәненә ышанмый! «Бәлки, яраланып госпитальдә ятадыр, менә-менә хәбәре килер, үзе кайтып керер», – дип көтә ул Гарифын. Иртәнге таң җиле ачып япкан капка тавышы да, тәрәзәгә ялгыш бәрелгән нәни кошчык та аны йокысыннан уята, Гарифы кайткандыр кебек тоела.
Ниһаять, 1945 елның май ае илгә Бөек Җиңү алып килә. Авылга бер-бер артлы орден-медальләрен чыңлатып, җиңү яулаган солдатлар кайта. Күзләрдә сагышлы яшьләр. Тик күңел һаман көтә…
Аккан сулар кебек гомер уза да уза. Бәдәр апа да 3 баланы үстереп, укытыр өчен бөтен көчен куя. Туып-үскән җирләре Теләнче Тамак авылында өлкән кызы Ләйлә – математика укытучысы, Зилә шәфкать туташы булып эшлиләр. Улы Нәргиз урта мәктәпне тәмамлаганнан сон, медицина училищесына, аннан армиягә китә. Кубада хезмәт итеп кайтканнан сон, Казан медицина институтын тәмамлап, туган авылы Теләнче Тамакта хирург булып эшли башлый. Авылда табибларга кытлык вакытта, тормыш иптәше Зенфира Әнвәр кызының монда хатын-кызлар табибәсе булып эшли башлавы да шушы авыл өчен зур куаныч була. Бәдәр апаның тырышлыгы белән аның балалары халыкка хезмәт итеп, зур ихтирамга лаек булдылар.
Еллар арты еллар үтә. Бәдәр апага да Гарифын күрү насыйп булмый. Инде авырып, урында калгач, Нәргизнең уртанчы улы Русланны үзе янына чакырып китерә дә: «Улым, минем гомерем күп калмады инде. Син ничек тә бабаңның каберен табып, анда әтиеңне алып бар. Бар ышанычым синдә.Сиңа соңгы васыятем шул», – ди.
Тик ятмыйлар Ризатдиновлар. Алар гомер буе сугыш булган җирләргә хат язып, әтиләренең каберен эзлиләр. Руслан интернет чыганакларын бик күп укый. Эзләнүләрнең башында нәкъ ул – Руслан тора. Хәтер китабында Гариф Ризатдинов Курск өлкәсендә күмелгән дип адресы күрсәтелгән. Тик бу дөрес булмый. Эзләнүләр дәвам итә. Ниһаять, аңа бәхет елмая: Белгород өлкәсе Прохоровка бистәсендә күмәк каберлектә күмелгән дигән мәгълүмат килеп чыга. Боларның барысын да Руслан тәфсилләп, әтисе Нәргизгә сөйли. Ризатдиновлар тәвәккәлләп, шул якларга юл тоталар. Анда Нәргиз абыйны уллары Рөстәм белән Руслан һәм Зилә апасының улы Илнур алып китәләр.
Прохоровка бистәсе үзенең чисталыгы, төзеклеге, гөлләре-чәчәкләре белән таң калдыра юлчыларыбызны. Иң беренче булып, военкоматка баралар. Монда Руслан бабасы Гарифның сурәтен күрсәтеп, аның кайдан булуын, интернет чыганакларга таянып, мондагы күмәк каберлектә күмелгән булырга тиеш дип әйтеп бирә. Белгечләр картотекадан эзләп табалар. Чыннан да, Гариф Ризатдинов Теләнче Тамак авылыннан дип язылган. Менә ул – озак эзләнүләрнең очы! Гариф Ризатдинов 1943 елны Курск дугасы янында каты сугышлар вакытында үлә. Руслан әйтүенчә, аларның дивизиясен татар һәм башкорт ир-егетләреннән туплыйлар. Немец танкларына каршы торган солдатларга ярдәмгә дип җибәрелгән бу дивизия. Ләкин фашистлар башка яктан да һөҗүм итәргә уйлыйлар. Гарифның дивизиясе аларга каршы үлгәнче торганнар. Бу дивизия турында төгәл мәгълүмат беркайда да юк. Маршал Георгий Жуковның «Они стояли насмерть» дигән сүзләре нәкъ шушы дивизия турында булган.
(1).jpg)
Прохоровка военкоматы эшчеләре музей хезмәткәрләренә шалтыратып, Татарстаннан 4 кеше килде, хәбәрсез югалган бабаларын әзлиләр, аларга музейны ачмассыз микән дип сорыйлар. Изге ният белән килгән татар кешеләрен якты йөз белән каршы алалар музейда. Бу ике катлы зур бина – Бөек Ватан сугышына багышланган музей. Монда Курск дугасы бәрелешендәге күренешләр, бу көнгә кадәр сакланып килгән Совет солдаты киемнәре, фашистларның ныклы тегелгән обмундированиесе, сугыш картасы, зур танк, кораллар, яралыларны коткару күренеше һәм башкалар. «Ничек җиңде микән бу сугышта безнең халык?» – дип шаккатып карый музейның һәр почмагын Ризатдиновлар. Музей эшчеләренең, бәйнә-бәйнә барысын да сөйләүләре, яу кырындагы күренешләр безнең буын кешеләренә тетрәндергеч була. «Үзебез шул сугышта катнашкан кебек булдык», – дип сөйли Руслан.
Бу бинаның артында ачык музей ясалган. Анда зур аланда сугыш вакытында булган танклар бәрелеше, окоплар күрсәтелгән. Читтәрәк шахмат тактасындагы кебек төрле танклар тезелеп киткән. Аларның зурлыгы, куәтлеге курку да сала, сокландыра да.
Инде Гариф абыйның Прохоровкадан ерак түгел Малояблонево авылында күмелгәнен белеп, шунда юл алалар. Зиратка барганда аларга бер әби очрый. Ул сугыш чоры баласы булып чыга. Курск дугасы бәрелеше аның хәтерендә мәңгегә уелып калган. Юлчыларга бәрелеш булган басуны күрсәтеп, фашист илбасарларының кайсы яктан килгәнен сөйли. «Бик куркыныч булды», – ди әби. Тарих битендә саклансын дип, яу кырының бер өлешен хәтта сөрмичә калдырганнар. Аны күпьеллык үлән баскан. Күз салсаң, туплардан, снарядлардан җир уелып калган монда. Ризатдиновлар сугыш булган җиргә аяк басып, тын гына карап торалар да зиратка китәләр.
Зираттагы каберләр кешеләр тәрбиясендә икәне күренеп тора: чиста, чәчәкләр үсеп утыра. Болар барысы да мәктәп укучылары хезмәте икән. Егетләр күмәк каберлектәге ташларга язылган исемлек буенча эзлиләр Гариф абыйны. 19-20 яшьлек егетләрнең дә монда күмелүен күреп, йөрәкләр сыкрап куя. Һәм, ниһаять, күз «Ризатдинов Г.» фамилиясенә төшә. «Менә минем әти», – дип кычкырып җибәрә Нәргиз абый. Ул, гомер буе «әти» дип әйтергә тилмереп, әтисенең каберен күреп телсез кала, әйтерсең, әтисе аның күз алдында басып тора. Әтисез яшәгән бөтен тормышы күз алдыннан үтә… «Исәнме, әти», – дип пышылдый ул…
Нәргиз абый әнисе Бәдәр апаның кабереннән алып килгән туфрагын монда сала, әтисенең туфрагын туган ягы Теләнче Тамакка алып кайтып, әнисе каберенә сала. Ниһаять, Бәдәр апаның теләге чынга ашты, Гарифы белән очрашты…
1951 елда Гариф абый гәүдәсен, башка солдатлар белән бергә шушы зиратка күчереп күмгәннәр. «Инде ул вакытта билгеле булган бит бабайның үлгәне, нигә гаиләсенә хәбәр итмәделәр икән, әби гомере буе тилмереп яшәмәгән булыр иде, үлгәнлеген, кайда күмелгәнен белгән булыр иде бу дөнья белән хушлашканда, – дип уфтана Руслан. – Инде әбинең васыятен үтәдем, үземнән авыр йөк төшкән кебек булды», – диде ул.
Хәбәрсез югалган әтиләренең, бабаларының, якын туганнарының каберләрен тапмаучылар да өметләрен өзмәсеннәр. Аларга да кайчан да булса бәхет елмаер.
Туган җирләренә әйләнеп кайтмыйча, еракларда ятып калган сугышчыларыбыз да рәнҗеп ятмасын иде. Алар онытылмый, һаман истә. Аларны сагыналар, көтәләр…
